Ο Μεσαίωνας στην Αστρονομία
"L'Astronomie", Άγνωστοι παρακολουθούν τον ουρανό. Μάλλον δείχνει έναν διάσημο αστρονόμο. Ταπισερί του 16ου αιώνα, μάλλον γαλλικής προέλευσης, στο Μουσείο Εφαρμοσμένων Τεχνών και Σχεδίου Röhss, Γκέτεμποργκ, Σουηδία.
Πηγή: http://www.er.uqam.ca/nobel/r14310/Ptolemy/Images/France/tapestry/complete.jpg, Gemeinfrei, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=599730
Η Ατρονομία τον Μεσαίωνα
Από την αρχή της Κοινής Χρονολογίας (Κ.Χ.), και τα επόμενα περίπου 1.500 χρόνια δεν βρίσκουμε στη Δύση ανακαλύψεις που να συμβάλλουν στις γνώσεις μας για την αστρονομία.
Αν και ήδη μερικούς αιώνες πριν είχε προταθεί το Ηλιοκεντρικό μοντέλο (όπως ξέρουμε το ηλιακό μας σύστημα) - πρώτα από τον Πυθαγόρειο Φιλόλαο τον Κροτωνιάτη (470-385 π.Κ.Χ.) με το "Κεντρικό Πυρ" και αργότερα από τον Αρίσταρχο τον Σάμιο (310-230 π.Κ.Χ.) με τον Ήλιο στο κέντρο του σύμπαντος -, το γεωκεντρικό σύστημα του Αριστοτέλη (384-322 π.Κ.Χ.) έχει περισσότερη πέραση. Κι αυτό για σχεδόν 2.000 χρόνια μέχρι τις αρχές του 16ου αιώνα όταν ο Νικόλαος Κοπέρνικος (1473-1543 Κ.Χ.) “επανέφερε” το ηλιοκεντρικό μοντέλο.
Τον δεύτερο αιώνα Κ.Χ. λοιπόν, ο μαθηματικός, αστρονόμος, γεωγράφος και αστρολόγος Κλαύδιος Πτολεμαίος (100-170 Κ.Χ.) υιοθέτησε, χρησιμοποιώντας κυρίως παρατηρήσεις και μελέτες του Ιππάρχου του Ρόδιου (190-120 π.Κ.Χ.), το γεωκεντρικό μοντέλο του Αριστοτέλη. Σύμφωνα μ’ αυτό όλα τα ουράνια σώματα (ο Ήλιος, η Σελήνη, οι πλανήτες και οι απλανείς αστέρες) περιφέρονται - τοποθετημένα συνήθως σε ουράνιες σφαίρες - γύρω από την ακίνητη στο κέντρο Γη.
Ο Πτολεμαίος επεξεργάστηκε και επέκτεινε επίσης το σύστημα των επικύκλων, δηλαδή των δευτερευόντων κύκλων που είχαν εισαγάγει προγενέστεροι του στην προσπάθεια τους να εξηγούσαν τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων, και ειδικά των πλανητών και των ανάδρομων κινήσεων τους.
Ιστορία της θεωρίας των κύκλων και επίκυκλων
Με την επιμονή στο γεωκεντρικό μοντέλο με τις αυστηρά κυκλικές κινήσεις των ουράνιων σωμάτων και πιστεύοντας πως με τη γεωμετρία και τα μαθηματικά θα έλυναν το πρόβλημα της παρατήρησης προτάθηκαν διαδοχικά δύο διαφορετικά μοντέλα για να εξηγήσουν τις κινήσεις των πλανητών: Το σύστημα των ομόκεντρων σφαιρών και αυτό των επικύκλων πάνω στους φέροντες κύκλους.
Κάθε τόσο κάποιος αστρονόμος, μαθηματικός κλπ για να λύσει κάποια προβλήματα που υπήρχαν ακόμα, επεξεργάζονταν και άλλαζε τα συστήματα με το αποτέλεσμα να προκύπτουν όλο και πιο περίπλοκα – στο τέλος οι κύκλοι/σφαίρες έφτασαν τις 56.
Πιο αναλυτικά όλη η εξέλιξη:
ομόκεντρες σφαίρες
Το πρώτο μοντέλο ήταν η θεωρία με τις ομόκεντρες σφαίρες που πιθανότατα πρώτος εισήγαγε ο Εύδοξος ο Κνίδιος (408-355 π.Κ.Χ.) - το μαθηματικό-γεωμετρικό μοντέλο του κυριάρχησε μέχρι τα τέλη του 4 ου αιώνα π.Κ.Χ.
Στο κέντρο του πλανητικού συστήματος είναι η σφαιρική Γη. Γύρω της υπάρχουν οκτώ άνισες ομόκεντρες και διαφανείς σφαίρες, η μία μέσα στην άλλη. Πάνω στις εφτά σφαίρες είναι ακίνητοι οι εφτά “πλανήτες” (με τη σειρά από τη Γη προς τα έξω: Σελήνης, Ήλιου, Ερμή, Αφροδίτης, Άρεως, Δία και Κρόνου), ο καθένας σε διαφορετική σφαίρα και στην πιο έξω και μακρινή σφαίρα είναι οι απλανείς αστέρες όλοι μαζί.
Σ΄ αυτόν τον κόσμο της Γης με τους οκτώ της ουρανούς ο κάθε ουρανός στρέφεται ολόκληρος μαζί με τον κολλημένο πάνω του πλανήτη και με το δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Ο εξώτατος στρέφεται μαζί με όλους τους απλανείς αστέρες.
Πηγή εικόνας: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid
=71651582hehopads - Own work, CC BY 4.0, https://commons.
wikimedia.org/w/index.php?curid=71651582
πήγη: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/87/Animated
_Hippopede_of_Eudoxus.gif
Το μοντέλο της πλανητικής κίνησης του Εύδοξου:
Κάθε ομόκεντρη του σφαίρα αναπαρίσταται εδώ ως δακτύλιος που περιστρέφεται στον άξονα που φαίνεται.
Ο Εύδοξος για να εξηγήσει την ανάδρομη κίνηση των πλανητών, “εισήγαγε” στον κάθε πλανήτη επιπλέον σφαίρες, ώστε ο κάθε πλανήτης να έχει 4 σφαίρες:
Παράδειγμα για έναν πλανήτη:
έχουμε μία σφαίρα (κόκκινη) πάνω στης οποίας τον ισημερινό είναι τοποθετημένος ακίνητος ο πλανήτης – η σφαίρα περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της και μαζί της φυσικά ο πλανήτης. Ο Εύδοξος πρόσθεσε μία δεύτερη σφαίρα (πράσινη), να περιβάλλει την προηγούμενη. Στο εσωτερικό της είναι σταθερά προσαρμοσμένοι οι πόλοι του άξονα περιστροφής της κόκκινης.
Αυτή η νέα σφαίρα περιστρέφεται με αντίθετη φορά από την
πρώτη, αλλά με την ίδια ταχύτητα. Κι αφού η πράσινη σφαίρα
στρέφει και την κόκκινη, για να μην ακυρώνει έτσι η μία
σφαίρα την κίνηση της άλλης, δηλαδή την κίνηση του
πλανήτη, ο Εύδοξος σκέφτηκε να μετατοπίσει λίγο τον
άξονα της μιας από τον άξονα της άλλης σφαίρας,
δηλαδή να μην περιστρέφονται οι δύο σφαίρες γύρω
από τον ίδιο άξονα. Αυτές οι συνδυασμένες
περιστροφικές κινήσεις των δύο αυτών σφαιρών
δημιουργούν μια συνισταμένη κίνηση που μοιάζει με
οχτάρι, ο πλανήτης φαίνεται να κινείται σε σχήμα
οχταριού (γνωστό σαν “ιπποπέδη του Εύδοξου”).
Για να γίνεται αυτή η κίνηση και σε σχέση με τ΄ αστέρια ο Εύδοξος τοποθέτησε πιο έξω από την πράσινη μία τρίτη (μπλε) σφαίρα, με τον άξονα της κάθετα στην εκλειπτική. Ο πλανήτης φαίνεται να εκτελεί τώρα μία σπειροειδή κίνηση πάνω στην εκλειπτική.
Τέλος, για την ημερήσια (24ωρη) κίνηση του πλανήτη από Ανατολή σε Δύση το όλο σύστημα είναι τοποθετημένο πάνω στην τέταρτη (κίτρινη) περιβάλλουσα σφαίρα με τον άξονά της να συμπίπτει με αυτόν της περιστροφής της ουράνιας σφαίρας.
Κάθε πλανήτης λοιπόν (Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας, Κρόνος) έχει τέσσερεις διαφορετικές σφαίρες, μία (κίτρινη) για την αστρική μέρα, μία (μπλέ) για τη διαδρομή του ζωδιακού και δύο για τις ανώμαλες (ανάδρομες) κινήσεις. Ο άξονας κάθε σφαίρας έχει κατάλληλη κλίση όπως κάθε σφαίρα κατάλληλη περιστροφική ταχύτητα, έτσι ώστε η κίνηση του πλανήτη να προκύπτει από τη σύνθεση περιστροφών διαφορετικών ταχυτήτων γύρω από διαφορετικούς άξονες.
Η Σελήνη έχει τρεις σφαίρες: η εσωτερική με τη Σελήνη στον ισημερινό της, περιστρέφεται από Ανατολή προς Δύση. Η επόμενη με κεκλιμένο άξονα να περιστρέφεται γύρω από τους πόλους της εκλειπτικής από Δύση προς Ανατολή - η μηνιαία κίνηση της Σελήνης. Η πιο έξω περιστρέφεται γύρω από τους ουράνιους πόλους σε 24 ώρες από Ανατολή προς Δύση – η ημερήσια κίνηση.
πηγές: https://www.youtube.com/watch?v=1_tcEnQf9NE&t=1850s από 23:52
https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Eudoxus/
http://www.elxefsis.com/index.php/el/more/grammateia-kai-epistimes/197-astronomoi
Με το μοντέλο του Εύδοξου, το οποίο έδειξε οτι μια ομοιόμορφη κυκλική κίνηση μπορεί να εξηγήσει τις ακανόνιστες φαινόμενες κινήσεις των πλανητών, δεν μπορούσαν όμως να ερμηνευτούν όλα τα φαινόμενα· το ανέλαβε λοιπόν ο μαθητής και φίλος του, ο Κάλλιππος ο Κυζικηνός (370-300 π.Κ.Χ.), προσθέτοντας ακόμα επτά σφαίρες στη διάταξη των ομόκεντρων σφαιρών. Με τις 34 του σφαίρες τώρα έφερε μεν αυτό το μαθηματικό-γεωμετρικό μοντέλο λίγο πιο κοντά στις παρατηρήσεις, δεν έλυσε όμως τελείως τα προβλήματα της παρατήρησης, π.χ. τις μεταβολές της φαινόμενη διάμετρος της Σελήνης και της λαμπρότητας των πλανητών.
Ακόμα μια προσπάθεια βελτίωσης του συστήματος των ομόκεντρων σφαιρών του Εύδοξου έγινε από τον Αριστοτέλη (384-322 π.Κ.Χ.), αφού κατά τον ίδιο, από τη φύση τους τα ουράνια σώματα κινούνται συνεχώς σε κυκλική κίνηση, χωρίς αρχή ή τέλος και είναι άφθαρτα, συμπεριλαμβανομένων των ως επί το πλείστον αόρατων σφαιρών. Επεξεργάστηκε λοιπόν το μοντέλο Εύδοξου-Κάλλιπου προσθέτοντας μία σφαίρα για τ’ άστρα, από 7 για Κρόνο και Δία, 5 για τον Άρη και από 9 για Αφροδίτη, Ερμή, Ήλιο και Σελήνη με το αποτέλεσμα οι σφαίρες τώρα να είναι συνολικά 56!
Από την άλλη ο φιλόσοφος κι αστρονόμος Ηρακλείδης ο Ποντικός (388-~310 π.Κ.Χ.) εικάζεται (δεν υπάρχουν σίγουρες πηγές) ότι
προσπάθησε να επιλύσει τα προβλήματα
που παρέμεναν ξεφεύγοντας από τη
φιλοσοφία των ομόκεντρων σφαιρών.
Άλλαξε το όλο σύστημα λιγάκι,
“βάζοντας” την ως τότε ακίνητη
Γη να περιστρέφεται γύρω από
τον άξονά της και Αφροδίτη και
Ερμή να περιφέρονται γύρω από
τον Ήλιο αντί γύρω από τη Γη και
ο Ήλιος να τους “τραβάει” μαζί του
στην τροχιά του γύρω από τη Γη. Ενώ
συμφωνά με άλλες πηγές πρότεινε όλοι
οι πλανήτες να περιφέρονται γύρω από τον
Ήλιο.
Πάντως, η Γη παρέμεινε στο κέντρο του τότε κόσμου. (Το μοντέλο του Ηρακλείδη θεωρείται και προπομπός του “Τυχονικού Συστήματος”, του Τύχο Μπράχε (1546-1601).
https://explainingscience.org/2017/11/10/geocentric-cosmology/
Πηγή εικόνας: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid
=71651582hehopads - Own work, CC BY 4.0, https://commons.
wikimedia.org/w/index.php?curid=71651582
Κύκλοι, έκκεντροι, επίκυκλοι, και εξισωτής
Με το μοντέλο των ομόκεντρων σφαιρών δεν ήταν δυνατόν να εξηγηθούν κάποια φαινόμενα, κυρίως αυτό της μεταβολής της λαμπρότητας των πλανητών καθώς κι αυτό της φαινόμενης μεταβολής των διαμέτρων Ήλιου και Σελήνης - αφού σ’ αυτό το μοντέλο οι πλανήτες παραμένουν πάντα στην ίδια απόσταση από τη Γη. Έτσι το μοντέλο του Εύδοξου-Καλλίπου τελικά και εγκαταλείφτηκε.
Αντικαταστήθηκε από το μοντέλο των φερόντων κύκλων και έκκεντρων επικύκλων, το οποίο πιθανότατα εισήγαγε ο Απολλώνιος ο Περγαίος (240-190 π.Κ.Χ.), μαθηματικός-γεωμέτρης και αστρονόμος της Αλεξανδρινής Εποχής. Επεξεργάστηκε αργότερα από τον αστρονόμο, γεωγράφο, χαρτογράφο και μαθηματικό Ίππαρχο τον Ρόδιο (190-120 π.Κ.Χ.).
Δυόμισι αιώνες αργότερα, αφού ακόμα συνεχίζει να ισχύει ο γεωκεντρισμός που μάλιστα υποστηρίζεται τώρα και από τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του Χριστιανισμού με τον άνθρωπο και τη Γη του στο επίκεντρο του Σύμπαντος, ο μαθηματικός, αστρονόμος, γεωγράφος και αστρολόγος Κλαύδιο Πτολεμαίο (100-170 Κ.Χ.) πρόσθεσε στο μοντέλο των κύκλων και επίκυκλων την έννοια του εξισωτή (equant). Το μοντέλο αυτό κυριάρχησε για σχεδόν 1.500 χρόνια και έγινε γνωστό σαν το πτολεμαϊκό σύστημα.
Ο μικρός κύκλος στο κέντρο είναι η Γη. Ο μεγαλύτερος κύκλος με κέντρο τη Γη είναι ο φέρον κύκλος και ο μικρότερος με κέντρο (κίτρινη κουκίδα) στην περιφέρεια του φέροντος είναι ο επίκυκλος. Η κόκκινη κουκίδα είναι ο πλανήτης πάνω στην περιφέρεια του επίκυκλου. Η έντονη γραμμή δείχνει την πραγματική κίνηση του πλανήτη, που προκύπτει από συνδυασμό της διπλής περιφοράς του φέροντος γύρω από τη Γη και του επίκυκλου γύρω από ένα σημείο στην περιφέρεια του φέροντος. Τα κόκκινα κυκλάκια είναι διαδοχικές θέσεις του πλανήτη. Όπως φαίνεται από τη Γη, ο πλανήτης φαίνεται να κινείται προς τα εμπρός (προς ανατολάς) από το 1 στο 2, να σταματά στο 2, να κινείται “ανάποδα” από το 2 στο 3 για να σταματήσει πάλι στο 3 και να συνεχίσει από ‘κει την κανονική του κίνηση προς τα εμπρός.
Φέροντες κύκλοι και έκκεντροι επίκυκλοι Απολλώνιου, Ιππάρχου
Πηγή: MLWatts - Based upon data from Thomas S. Kuhn, La rivoluzione copernicana (The Copernican Revolution), Einaudi, Torino, 2000, p. 78. Also based upon Epicycle et deferent.png by Julo, P ublic Domain, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Epicycle_and_deferent.svg
Εξισωτικό σημείο ή εξισωτης του Πτολεμαίου
ο σύστημα όπου ο επίκυκλος περιστρέφεται και περιφέρεται κατά μήκος του φέροντος κύκλου με ομοιόμορφη κίνηση δεν συμβιβαζόταν όμως με αρκετά δεδομένα παρατήρησης. Έτσι ο Πτολεμαίος συνέλαβε την έννοια του εξισωτή, ενός σημείου διαφορετικού από το γεωμετρικό κέντρο του φέροντος κύκλου (το κέντρο γύρω από το οποίο κινούνται όλοι οι πλανήτες). Ο εξισωτής ήταν ένα φανταστικό μαθηματικό σημείο το οποίο από τη θέση του ‘έβλεπε’ τον πλανήτη να κινείται με σταθερή γωνιακή ταχύτητα.
Στο κέντρο του (τότε) κόσμου βρίσκεται η Γη. Μετατοπισμένο από την εκκεντρικότητα του πλανήτη είναι το κέντρο του φέροντος κύκλου. Το εξισωτικό σημείο βρίσκεται στην ίδια απόσταση από πάνω του. Από αυτό το σημείο, ο επίκυκλος κινείται με σταθερή γωνιακή ταχύτητα στην περιφέρεια του φέροντος, (πράσινες περιοχές). Η κάλυψη της κίνησης του επίκυκλου και αυτής του φέροντος φαίνεται στην μπλε γραμμή. Η φούξια γραμμή δείχνει την πραγματική θέση του πλανήτη στην εκλειπτική. Επιπλέον, στην επέκταση της γραμμής των κέντρων, είναι το λεγόμενο aux του πλανήτη. η γωνία μεταξύ αυτού του σημείου της εκλειπτικής και της εαρινής ισημερίας ονομάζεται επίσης aux.
πηγη: By Joerg-ks - Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=37885518
Επίκυκλοι συνέχισαν να υπάρχουν και στο ηλιοκεντρικό σύστημα του Κοπέρνικου, το οποίο αντικατέστησε το 1543 μια για πάντα το γεωκεντρικό μοντέλο. Το σύστημα των επίκυκλων καταργήθηκε τελείως (αφού δεν χρειαζόταν πια) με τις ελλειπτικές τροχιές των πλανητών του Κέπλερ στις αρχές του 17ου που κατάργησαν τελικά και τις ομοιόμορφες και κυκλικές τροχιές των Πυθαγορείων.
https://en.wikipedia.org/wiki/Celestial_spheres -
https://www.atnf.csiro.au/outreach/education/senior/cosmicengine/renaissanceastro.html
https://www.aapt.org/docdirectory/meetingpresentations/sm14/eudoxus.pdf
https://el.thpanorama.com/articles/ciencia/teora-geocntrica-origen-y-caractersticas.html
https://www.astro.com/astrowiki/de/Datei:Eudoxos,_Sph%C3%A4renmodell.jpg
https://explainingscience.org/2017/11/10/geocentric-cosmology/
https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Callippus/
https://de.wikipedia.org/wiki/Kopernikanische_Wende
https://docplayer.gr/23946130-To-geokentriko-kai-iliokentriko-sustima.html
https://demonstrations.wolfram.com/CopernicusEpicyclesVersusKeplersEllipses/
https://el.wikipedia.org/wiki/Απολλώνιος_ο_Περγαίος
https://el.wikipedia.org/wiki/Κλαύδιος_Πτολεμαίος
https://www.leifiphysik.de/astronomie/planetensystem/geschichte/geozentrisches-weltsystem
https://en.wikipedia.org/wiki/Deferent_and_epicycle
https://physics4u.wordpress.com/2015/10/08/η-κίνηση-των-άστρων-και-η-πτώση-των-γήιν/
https://dspace.lib.ntua.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/6172/mitropouloum_sections.pdf?sequence=3
Από τον 4ο αιώνα η χριστιανική Εκκλησία βρήκε ως κατάλληλο μοντέλο το Πτολεμαϊκό γεωκεντρικό σύστημα, το κατέστησε ως το χριστιανικό μοντέλο του Κόσμου, αργότερα και δόγμα. Προσπάθειες εκτόπισης της Γης από το κέντρο του σύμπαντος απαγορεύονταν από την Εκκλησία και όποιος τολμούσε να προτείνει κάτι ανάλογο διωκόταν, φυλακιζόταν ή και εκτελούνταν.
Μαζί με το γεωκεντρικό σύστημα, η Εκκλησία υιοθέτησε και σκέψεις του Νεοπλατωνισμού και χάρη στον Θωμά τον Ακινάτη (1225-1274) της αριστοτελικής φιλοσοφίας, η οποία στη διάρκεια του Ώριμου Μεσαίωνα είχε γίνει δημοφιλής.
Παράλληλα με την εξάπλωση του Χριστιανισμού, αν και το θρησκευτικό συναίσθημα ήταν έντονο και υπήρχαν αρκετές αντιδράσεις της Εκκλησίας σ’ όλη την Ευρώπη οι φόβοι που διέδιδε και ο φόβος του θανάτου, έστρεψε πολύ κόσμο σε μεθόδους μαντείας, προκειμένου να προβλέψει το μέλλον, χρησιμοποιώντας οιωνούς, όνειρα, αστρολογία κλπ.
Σχέδια μοτίβου λουλουδιού σχεδιασμένα με διαβήτη από μεσαιωνικές εκκλησίες της Αγγλίας
Στο βιβλίο Medieval Graffiti: The Lost Voices of England's Churches, ο Champion αναφέρει ότι «οι μεσαιωνικές εκκλησίες ήταν πολύ περισσότερο διαδραστικοί χώροι απ' ό,τι πιστεύαμε μέχρι πρόσφατα». Ενώ λοιπόν η συνήθης οπτική είναι ότι ένα γκράφιτι είναι βανδαλισμός και ιερόσυλη πράξη, στην πραγματικότητα αποτελούσε πράξη έκφρασης της πίστης και της αφοσίωσης του ατόμου. Σπάνιες είναι οι περιπτώσεις όπου τα σημάδια και τα μηνύματα έχουν σβηστεί ή καλυφθεί από άλλα μέλη της ενορίας, γεγονός που αποδεικνύει ότι επρόκειτο για κάτι σεβαστό και αποδεκτό. Το ενδιαφέρον είναι ότι πολλά από τα ίχνη των γκράφιτι που έχει ανακαλύψει η ομάδα του Champion αφορούν ξόρκια, μαγικά και άλλες σαφώς παγανιστικές πρακτικές που ωστόσο συχνά συνδέονται με τον Χριστιανισμό.
Πηγή: https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/oi-gkrafitades-toy-mesaiona-itan-pistoi-hristianoi
Ο Πτολεμαίος λοιπόν ήταν και η τελευταία σημαντική προσωπικότητα της ελληνικής αστρονομικής παράδοσης. Το σπουδαιότερο έργο του, “Η Μεγίστη” σώθηκε στα αραβικά ως “Αλμαγέστη” και στηρίζεται στις παρατηρήσεις και μελέτες προγενέστερων αστρονόμων, με μαθηματικά και αστρονομία σε 13 τόμους που συμπεριλάμβανε εκτός του καταλόγου των αστέρων και αστερισμών (του Ίππαρχου) όλες τις λεπτομέρειες του γεωκεντρικού μοντέλου του, που ως τα τέλη του μεσαίωνα ήταν στην Ευρώπη το στάνταρ έργο αστρονομίας.
Η αστρονομία (επιστημονική μελέτη της), που γύρω στον 6ο π.Κ.Χ. αιώνα είχε έρθει από τη Βαβυλωνία, ξαναγυρνάει τώρα, εμπλουτισμένη με τις ελληνικές σκέψεις, παρατηρήσεις και περισσότερο γεωμετρικές μελέτες, προς Νότο και Ανατολή, όπου θα συνεχίσει να μελετάται και να αναπτύσσεται.
Σε οτι αφορά την εικόνα της γυναίκας, ξέρουμε από τα «Πολιτικά» πως ο Αριστοτέλης θεώρησε τις γυναίκες υποτελείς στους άντρες αλλά ανώτερες από τους δούλους και χωρίς εξουσία…
Η ζωή των γυναικών στο Μεσαίωνα καθοριζόταν από
την Εκκλησία και την αριστοκρατία: Η καθεμιά έμενε
στην αντίστοιχη θέση της μέσω του φεουδαρχικού
συστήματος που χώριζε την κοινωνία σε τρεις τάξεις:
κληρικούς, ευγενείς και δουλοπάροικους.
Saint Agnes of Montepulciano. Πηγή: https://owlcation.com/humanities/medieval-women
Η θέση της γυναίκας στον κλήρο περιοριζόταν στο μοναστήρι.
Οι θέσεις των ευγενών γυναικών υπαγορεύονταν από το πόση γη είχαν φέρει στο γάμο, ενώ η ποιότητα ζωής και οι ευκαιρίες για αυτονομία διέφεραν σημαντικά.
Οι γυναίκες της κατώτερης τάξης βασικά είχαν την περισσότερη ελευθερία έκφρασης, αφού η ζωή ήταν ομοιόμορφα δύσκολη για τους δουλοπάροικους, αφού οι γυναίκες δούλευαν μαζί με τους άνδρες στα χωράφια και στις μεσαιωνικές συντεχνίες.
Οι απόψεις για τις γυναίκες
είτε ως “κακές ξελογιάστρες”
είτε ως “παρθενικές άγιες”
δεν άφηναν περιθώρια για
λογική αντίληψη.
Δύσκολο λοιπόν για γυναίκες να ασχοληθούν με
κάποια επιστήμη, συγκεκριμένα την αστρονομία -
παράλληλα με την μελέτη έπρεπε να αντιμετωπίζουν
τις προκαταλήψεις.
Πηγές: https://el.wikipedia.org/wiki/Απόψεις_του_Αριστοτέλη_για_τις_γυναίκες
https://de.wikipedia.org/wiki/Claudius_Ptolem%C3%A4us
https://www.britannica.com/topic/Christianity/Aristotle-and-Aquinas
https://de.wikipedia.org/wiki/Thomas_von_Aquin#Aristoteles
https://koinwniagnwsis.gr/νεοπλατωνικη-φιλοσοφια-και-ορθοδοξη/
https://www.grin.com/document/491606
https://www.wearethemighty.com/mighty-
history/life-medieval-knight-actually-like/
Bible Bad Woman Hedy Lamarr in ‘Samson and Delilah’ Πηγή: https://womeninthebible.net/bible-extras/10-bad-women/
Σ’ αυτήν την εποχή λοιπόν ζούσε η Υπατία και δεν ήταν με το μέρος κανενός – ενδιαφερόταν μόνο για την επιστήμη και τη φιλοσοφία - έγινε όμως θύμα του τρομερού φανατισμού.
Αλεξάνδρεια
Η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ιδρύθηκε το 331 π.Κ.Χ. από τον Αλέξανδρο τον Μέγα στη θέση του αρχαίου οικισμού Ρακώτις.
Κατά την Ελληνιστική περίοδο (από το Θάνατο του Μέγα Αλέξανδρου (323 π.Κ.Χ.) ως την προσάρτηση της Αιγύπτου το 30 π.Κ.Χ. στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία η Αλεξάνδρεια ήταν οικονομικό πολιτιστικό και πνευματικό κέντρο του ανατολικού μεσογειακού κόσμου – και συνεχίζει ως περίπου το 400 να είναι σημαντική πόλη. Κατά τον ιστορικό Διόδωρο Σικελιώτη (80-20 π.Κ.Χ.) οι ελεύθεροι κάτοικοι της πόλης ήταν 300.000, άνθρωποι διαφορετικών εθνοτήτων.
Ήταν κυρίως οι Αιγύπτιοι, οι Έλληνες οι
οποίοι είχαν αρχίσει να καταφτάνουν
σιγά-σιγά τουλάχιστον από τον 7ο Αιώνα
π.Κ.Χ., και οι Ιουδαίοι που είχαν καταφύγει
το 586-536 π.Κ.Χ. με την κατάρρευση του
Ιουδαϊκού κράτους κυρίως σε Βαβυλωνία και
Αίγυπτο - η κάθε εθνότητα σε δική της
συνοικία. Στην Αλεξάνδρεια ζούσαν ακόμα
άνθρωποι από τη δυτική Ασία, την Περσία,
την Αβησσυνία. Πριν αρχίσει να εξαπλώνεται
ο φανατισμός η Αλεξάνδρεια σαν χώρος
συνάντησης εθνοτήτων ήταν σύμβολο
αποδοχής με ανάπτυξη πλούσιας
επιστημονικής και φιλοσοφικής διανόησης.
Χάρτης της Αλεξάνδρειας του ~30 π.Κ.Χ. Πηγή: Philg88 - Based on: Shepherd, William (1911) Historical Atlas New York: Henry Holt & Co. p. 34-35. Courtesy of the University of Texas Libraries, The University of Texas at Austin. Perry-Castañeda Library Map Collection., CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=31075603
Υπατία (~355-415 Κ.Χ.)
Η Υπατία γεννήθηκε, δίδαξε και πέθανε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το (~355-415 Κ.Χ.) Κ.Χ.), μια εποχή στην οποία η άλλοτε κοιτίδα του κοσμοπολιτισμού και του πνεύματος επικρατούσε θρησκευτικός φανατισμό με αντιπαραθέσεις μεταξύ Ιουδαίων (ή Εβραίων ή Ισραηλιτών), Χριστιανών και Παγανιστών. Οι επιστήμες αντιμετωπίζονταν, στην καλύτερη περίπτωση, με επιφύλαξη και οι περισσότεροι Χριστιανοί θεωρούσαν την ενασχόληση με τις επιστήμες και τη φιλοσοφία ταυτόσημη με την ειδωλολατρία, άρα απορριπτέα.
Φανταστικό πορτρέτο της Υπατίας από τον Jules Maurice Gaspard, αρχικά η εικονογράφηση για τη φανταστική βιογραφία του Elbert Hubbard το 1908. Έχει γίνει η πιο εμβληματική και ευρέως αναπαραγόμενη εικόνα της
Πηγή: By Jules Maurice Gaspard - Elbert Hubbard, "Hypatia", in Little Journeys to the Homes of Great Teachers, v.23 #4, East Aurora, New York : The Roycrofters, 1908 (375 p. 2 v. ports. 21 cm), Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3156846α.
Συγγράμματα της Υπατίας δεν έχουν βρεθεί, υπάρχουν όμως αναφορές για τα γραπτά της και διασώζονται έργα άλλων συγγραφέων και ιστορικών σχετικά με τη ζωή, τη δράση και τον θάνατό της. Κυριότερες, ίσως και μοναδικές αξιόπιστες πηγές βρίσκουμε στο βυζαντινό εγκυκλοπαιδικό λεξικό του 10ου αιώνα, την “Σούδα”, στην Εκκλησιαστική Ιστορία του Σωκράτη του Σχολαστικού (380 - 440) και στην Αλληλογραφία του Συνέσιου της Κυρήνης (~373-414), φίλου και θαυμαστή της Υπατίας.
Η Υπατία ήταν κόρη του Θέωνα (~ 335- ~ 405) που δίδασκε μαθηματικά και αστρονομία και ήταν ίσως ο τελευταίος διευθυντής της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και του “Μουσείου”.
Μουσείο Αλεξάνδρειας
Αν και δεν υπάρχουν ακριβείς πηγές, η πιο διαδεδομένη ιστορία του Μουσείου είναι περίπου η εξής: Για αιώνες το “Μουσείο”, σαν επιστημονικό-εκπαιδευτικό ίδρυμα, ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς και γνωστούς ερευνητικούς χώρους της αρχαιότητας. Ιδρύθηκε γύρω στο 300 π.Κ.Χ. Από τον βασιλιά Πτολεμαίο Α' (367 – 282 π.Κ.Χ.) οργανώθηκε ως “Μουσείο” (ναός των μουσών υπό την προστασία τους) με βάση το πρότυπο των αθηναϊκών φιλοσοφικών σχολών όπως η Ακαδημία του Πλάτωνα στην Αθήνα. Πραγματοποιούνταν έρευνες και διδασκαλίες στους τομείς των μαθηματικών, της φυσικής, της αστρονομίας, της ιατρικής, της ζωολογίας, της βοτανικής, και της φιλοσοφίας.
Καταστράφηκε από πυρκαγιά επί Ιουλίου Καίσαρα, ανοικοδομήθηκε και άκμασε πάλι γύρω στους δύο πρώτους αιώνες για να καταστραφεί ξάνα επί Καρακάλλα (Ρωμαίος αυτοκράτορας 198-217) ο οποίος έδιωξε τους φιλοσόφους, και δήμευσε την περιουσία του μουσείου. Το “Μουσείο” επαναλειτούργησε λίγα χρόνια αργότερα, αλλά δεν βρήκε την παλαιά του αίγλη. Μετά το θάνατο της Υπατίας ελάχιστοι λόγιοι είχαν μείνει και τα τελευταία απομεινάρια της ελληνικής εκπαιδευτικής οργάνωσης χάθηκαν με την κατάκτηση και την καταστροφή της Αλεξάνδρειας από τους Άραβες στις αρχές του 7ου αιώνα.
Προτομή του Αντίνοου με δύο πρόσωπα ως Όσιρις- Osiris-Άπις (Σεράπις) που ξεπηδά από άνθος λωτού.
Γκρι μάρμαρο, ρωμαϊκό έργο τέχνης, δεύτερο μέρος της βασιλείας του Αδριανού, ~ 131–138 Κ.Χ. Βρίσκεται στο μουσείο του Βατικανού.
Πηγή: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1310240
Είναι άγνωστο ακριβώς πόσους παπυρικούς κυλίνδρους περιείχε η Βιβλιοθήκη - οι εκτιμήσεις κυμαίνονται από 40.000 έως 700.000. Πολλές εικασίες γίνονται και σχετικά με τον τρόπο απόκτησής τους.
Αν η βιβλιοθήκη ήταν τμήμα του Μουσείου, του ναού του Σέραπι ή ενός των δύο η ένα ή δύο ξεχωριστά κτήρια, δεν είναι γνωστό.
Κτίσματα του Μουσείου δεν έχουν αποκαλυφτεί,
κάποια τμήματα της βιβλιοθήκης όμως κοντά στον
ναό του Σέραπι (Σέραπις: αιγυπτιοελληνιστικός θεός)
Βιβλιοθήκη Αλεξάνδρειας
Και για την αρχαία Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες. Κυκλοφορούν ωστόσο πολυάριθμοι μύθοι διαφόρων εποχών γύρω από την τοποθεσία, την ίδρυση, την ιστορία και ιδιαίτερα την καταστροφή της.
Έτσι αφού ο Αλέξανδρος ίδρυσε την Αλεξάνδρεια έκανε ή ο ίδιος ή ο διάδοχός του Πτολεμαίος Α' σχέδια για μία μεγάλη βιβλιοθήκη, της οποίας η κατασκευή ξεκίνησε μετά το θάνατό του Αλέξανδρου είτε επί Πτολεμαίου Α’ είτε επί βασιλείας του γιου του Πτολεμαίου Β’ (309 – 246 π.Κ.Χ.). Η ιδέα της μεγάλης βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια ίσως και να προτάθηκε από τον Δημήτριο τον Φαληρέα (354 – 280 π.Κ.Χ.), εξόριστο πολιτικό και περιπατητικός φιλόσοφος της αρχαίας Αθήνας, ίσως όμως απλά να επετεύχθη η μαζική παραγωγή χειρογράφων κατ’ εντολή του Πτολεμαίου Α’ ή η ιδέα για την ίδρυση μιας οικουμενικής βιβλιοθήκης να οφείλεται στον Αριστοτέλη που ήταν δάσκαλος του Αλέξανδρου.
Καλλιτεχνική απόδοση της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας του 19ου αιώνα, βασισμένη σε αρχαιολογικά στοιχεία. Πηγή: O. Von Corven - Tolzmann, Don Heinrich; Alfred Hessel and Reuben Peiss. The Memory of Mankind. New Castle, DE: Oak Knoll Press, 2001, Κοινό Κτήμα, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2307486
https://www.arnabontempsmuseum.com/the-burning-of-the-royal-library-of-alexandria/
Image by – https://thatankhlife.com
Για την καταστροφή της βιβλιοθήκης κυκλοφορούν εδώ και αιώνες διάφορες ιστορίες που χρονολογούνται τουλάχιστον από τον πρώτο μ.Κ.Χ. αιώνα. Η πιο διαδεδομένη είναι οτι κάηκε ολόκληρη ή τμήμα της κατά τη μεγάλη πυρκαγιά, που προκλήθηκε από την ναυμαχία του Ρωμαϊκού στόλου του Ιουλίου Καίσαρα, με τον Αιγυπτιακό, το 48 π. Χ.
Ίσως όμως, αφού βάση ευρημάτων και του γεγονότος οτι η Αλεξάνδρεια παρέμεινε σημαντικό πνευματικό και εκπαιδευτικό κέντρο ακόμη και στην ύστερη αρχαιότητα, το Μουσείο και η βιβλιοθήκη να
καταστράφηκαν σταδιακά – στο ενδιάμεσο μπορεί και να ξανακτίστηκαν - με υπεύθυνους όλους τους κατακτητές της Αλεξάνδρειας, πρώτα Ρωμαίοι, κι αργότερα Άραβες, καθένας από τους οποίους προκάλεσε σημαντικές ζημιές σ’ όλη την πόλη. Τελικά η έλλειψη παιδείας να οδήγησε σε αφανισμό της βιβλιοθήκης ή ότι είχε μείνει.
πηγές:
https://en.wikipedia.org/wiki/Musaeum
https://el.wikipedia.org/wiki/Σέραπιςhttps://el.wikipedia.org/wiki/Μουσείο_της_Αλεξάνδρειας
https://www.joshobrouwers.com/articles/making-myth-library-alexandria/
https://kids.britannica.com/students/article/Library-of-Alexandria/384870
https://www.britannica.com/topic/Library-of-Alexandria
https://el.wikipedia.org/wiki/Βιβλιοθήκη_της_Αλεξάνδρειας
https://de.wikipedia.org/wiki/Bibliothek_von_Alexandria
https://el.wikipedia.org/wiki/Μετάφραση_των_Εβδομήκοντα
https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/encyclopedia/hellenistic/page_030.html
Συνέχεια με τη ζωή, σπουδές, δράση και φόνο της Υπατίας σύντομα...
Ο Φάρος της Αλεξάνδρειας Πηγή: Johann Bernhard Fischer von Erlach - denstoredanske.dk, Κοινό Κτήμα, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=12027118/
Εξεγέρσεις και συγκρούσεις λόγω κακοδιοίκησης, δυναστικές έριδες, θρησκευτικό φανατισμό και οι αναμείξεις της Ρώμης στις εσωτερικές υποθέσεις της πόλης οδηγούσαν κατά καιρούς σε παρακμή με το εμπόριο να σταματάει. Η πόλη υπέστη σοβαρές ζημιές από τις ταραχές: Διάσημα σε όλη τη Μεσόγειο κτήρια, όπως το Μουσείο με τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, ο φάρος της Αλεξάνδρειας (περίοδος κατασκευής περίπου τον 3ο αιώνα π.Κ.Χ.), θέατρα, παλάτια και ναοί καταστράφηκαν.
https://el.wikipedia.org/wiki/Αλεξάνδρεια https://de.wikipedia.org/wiki/Alexandria#R%C3%B6mische_Herrschaft https://el.wikipedia.org/wiki/Σέραπις https://el.wikipedia.org/wiki/Διωγμός_των_Ιουδαίων_της_Αλεξάνδρειας https://de.wikipedia.org/wiki/Alexandria_in_der_Antike#4._bis_1._Jahrhundert_v._Chr.
https://www.mcgill.ca/classics/files/classics/2005-6-03.pdf
https://el.wikipedia.org/wiki/Αρχαία_Αλεξάνδρεια#Θρησκείες
https://www.britannica.com/place/Alexandria-Egypt/History
http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/3862/1/Pfeiffer_Die_Juden_Alexandriens_2008.pdf